دیابت چیست؟ علائم، عوامل خطر و روش‌های مدیریت

• دیابت یک بیماری مزمن است که در آن بدن قادر به تنظیم قند خون نیست و به درمان و مراقبت همیشگی نیاز دارد.
• سه نوع اصلی دیابت وجود دارد: نوع ۱ (وابسته به انسولین)، نوع ۲ (شایع‌ترین) و دیابت بارداری.
• علائم مهم شامل تشنگی، پرادراری، خستگی و کاهش وزن بی‌دلیل است؛ دیابت نوع ۲ غالباً بدون علامت واضح شروع می‌شود.
• در صورت بروز نشانه‌های شدید مانند تهوع شدید، تنفس سریع یا بیهوشی، فوراً به اورژانس مراجعه کنید.
• علت دیابت نوع ۱ تخریب خودایمنی سلول‌های تولیدکننده انسولین در لوزالمعده است ولی دیابت نوع ۲ عمدتاً به دلیل چاقی، کم‌تحرکی و مقاومت به انسولین ایجاد می‌شود.
• دیابت قابل‌مدیریت است: اصلاح رژیم غذایی، فعالیت بدنی و داروها می‌توانند قند خون را کنترل کنند و از ایجاد عوارض بیماری جلوگیری نمایند.

فهرست مطالب

1. تعریف دیابت به زبان ساده
2. تعریف پیش‌دیابت
3. انواع دیابت
4. چرا بسیاری از افراد از دیابت خود بی‌اطلاع‌اند؟
5. علائم و نشانه‌های شایع
6. زمان مراجعه فوری به پزشک
7. علل و عوامل خطر
8. آزمایش‌های تشخیصی
9. روش‌های درمان و مدیریت
10. کارهایی که امروز می‌توانید انجام دهید
11. باورهای نادرست رایج
12. پرسش‌های پرتکرار
13. جمع‌بندی
14. منابع

تعریف دیابت به زبان ساده

دیابت یک بیماری مزمن است که باعث می‌شود بدن نتواند قند خون (گلوکز) را به‌خوبی تنظیم کند. این مشکل یا به‌دلیل کمبود تولید انسولین است (در نوع ۱) یا به‌دلیل مقاومت بدن به انسولین (در نوع ۲). گلوکز منبع اصلی انرژی سلول‌هاست؛ وقتی انسولین کافی نباشد یا کار نکند، قند خون بالا می‌رود و به مرور زمان می‌تواند به قلب، کلیه، چشم و اعصاب آسیب برساند. در دیابت بارداری، مقاومت به انسولین در دوران حاملگی باعث افزایش موقت قند خون می‌شود.

تعریف پیش‌دیابت (پره‌دیابت): مرحله‌ای است که در آن قند خون فرد از سطح طبیعی بیش‌تر است ولی هنوز به مقادیر تشخیصی دیابت نرسیده است. این مرحله ممکن است با اصلاح رژیم غذایی و ورزش قابل برگشت باشد.

انواع دیابت

1. نوع ۱: وابسته به انسولین؛ شروع اغلب در سنین پایین؛ حدود ۵–۱۰٪ از موارد دیابت را شامل می‌شود.
2. نوع 2: شایع‌ترین نوع (حدود ۹۰–۹۵٪ موارد) که بیشتر در بزرگسالان و افراد دارای اضافه‌وزن رخ می‌دهد.
3. دیابت بارداری: افزایش موقت قند خون در دوران بارداری؛ پس از زایمان معمولاً از بین می‌رود اما احتمال دیابت نوع ۲ را بالا می‌برد.

چرا بسیاری از افراد از دیابت خود بی‌اطلاع‌اند؟

بسیاریاز افراد مبتلا به دیابت از بیماری خود آگاه نیستند. دلیل اصلی عدم آگاهی این است که دیابت نوع ۲ معمولاً بدون علامت مشخصی آغاز می‌شود و علائم خفیف (خستگی، تشنگی یا تاری دید) را بسیاری از افراد به عوامل دیگری نسبت می‌دهند. در نتیجه، قند خون بالا ممکن است تا مدتی تشخیص داده نشود و در این مدت به ارگان‌ها آسیب بزند. افزایش سریع شیوع دیابت – از ۲۰۰ میلیون نفر در سال ۱۹۹۰ به بیش از ۸۳۰ میلیون نفر در ۲۰۲۲ در جهان – اهمیت غربالگری و تشخیص زوهنگام را برجسته می‌کند.

علائم و نشانه‌های شایع

علائم دیابت ممکن است خفیف یا شدید و بسته به نوع و مدت بیماری متفاوت باشد. مهم‌ترین نشانه‌ها عبارت‌اند از:

• تشنگی و ادرار بیش از حد: بدن برای دفع گلوکز اضافی، آب بیشتری دفع می‌کند، در نتیجه فرد دچار تشنگی و پرادراری می‌شود.
• گرسنگی زیاد و کاهش وزن ناخواسته: سلول‌ها انرژی کافی دریافت نمی‌کنند و فرد با وجود خوردن غذای کافی، وزن کم می‌کند.
• خستگی و ضعف: زمانی که گلوکز وارد سلول‌ها نمی‌شود، فرد احساس بی‌حالی و خستگی می‌کند.
• تاری دید و عفونت‌های مکرر: قند بالا می‌تواند روی چشم اثر بگذارد و سیستم ایمنی را تضعیف کند.

گاهی اوقات دیابت نوع ۲ بدون علائم آشکار است و فقط هنگام انجام آزمایش‌های معمول یا به دلیل بروز عوارض کشف می‌شود. به همین دلیل، اگر در معرض خطر هستید (وزن بالا، سابقه خانوادگی، بالا رفتن سن)، بهتر است قند خون خود را بررسی کنید.

زمان مراجعه فوری به پزشک

اگر مبتلا به دیابت هستید یا قند خون بالایی دارید، بعضی وضعیت‌ها می‌توانند به سرعت خطرناک شوند:

• کتواسیدوز دیابتی (DKA): بیشتر در دیابت نوع ۱ دیده می‌شود. به دلیل کمبود شدید انسولین، بدن چربی‌ها را می‌سوزاند و مواد اسیدی (کتون‌ها) در خون جمع می‌شوند. علائم اصلی شامل تهوع و استفراغ شدید، درد شکم، تنفس عمیق و سریع و بوی میوه‌ای در تنفس است. DKA بدون درمان می‌تواند به کما و مرگ منجر شود.
• هیپوگلیسمی شدید: افت شدید قند خون معمولاً زیر ۵۰ (mg/dL) باعث تعریق، لرزش، تپش قلب، سردرگمی و حتی بیهوشی می‌شود. اگر فرد هوشیاری نداشته باشد، با اورژانس تماس بگیرید؛ دادن خوراکی به فرد بیهوش خطر خفگی دارد.
• علائم سکته قلبی یا مغزی: درد شدید قفسه سینه، تنگی نفس، ضعف ناگهانی در یک طرف بدن یا اختلال گفتار ممکن است نشان‌دهنده سکته باشد؛ در این موارد حتماً با اورژانس تماس بگیرید.

علل و عوامل خطر

• دیابت نوع ۱ یک بیماری خودایمنی است. در این بیماری سیستم ایمنی بدن به سلول‌های تولیدکننده انسولین در لوزالمعده حمله می‌کند و در اثر تخریب این سلول‌ها، انسولین کافی ساخته نمی‌شود. ژنتیک و عوامل محیطی مختلف ممکن است در ابتلا به این بیماری نقش داشته باشند، اما علت دقیق هنوز مشخص نیست. این نوع بیماری معمولاً در کودکان و نوجوانان بروز می‌کند.
• دیابت نوع ۲ ناشی از مقاومت به انسولین است. عوامل خطر این نوع بیماری عبارتند از:
• اضافه‌وزن و چاقی: بزرگ‌ترین عامل خطر ابتلا به دیابت نوع 2 اضافه وزن و چاقی است. چاقی به‌خصوص در ناحیه شکم، باعث ایجاد مقاومت به انسولین می‌شود. مطالعات نشان داده‌اند که چاقی خطر دیابت نوع ۲ را چند برابر می‌کند.
• کم‌تحرکی و رژیم پرکالری: فعالیت بدنی کم و مصرف زیاد غذاهای شیرین، پرچرب و پرکالری باعث افزایش وزن و مقاومت به انسولین می‌شود.
• افزایش سن و سابقه خانوادگی: افراد بالای ۴۵ سال یا کسانی که در خانواده خود سابقه ابتلا به دیابت دارند، بیشتر در معرض خطر هستند.
• دیابت بارداری یا سندرم تخمدان پلی‌کیستیک: در زنان، این موارد نشان‌دهنده مقاومت به انسولین هستند و احتمال ابتلا به دیابت نوع ۲ در آینده را افزایش می‌دهند.
• دیابت بارداری هنگامی رخ می‌دهد که در دوران حاملگی تغییرات هورمونی باعث افزایش مقاومت به انسولین شوند. این وضعیت پس از زایمان معمولاً برطرف می‌شود، اما زنان مبتلا باید در سال‌های بعد نیز تحت نظر باشند چون خطر ابتلایشان به دیابت نوع ۲ بیشتر است.

آزمایش‌های تشخیصی

پزشکان از سنجش موارد زیر در آزمایش خون برای تشخیص دیابت استفاده می‌کنند:

• قند خون ناشتا (FBS): بررسی این شاخص بعد از ۸ ساعت ناشتایی انجام می‌شود. نتیجه کمتر از ۱۰۰ mg/dL طبیعی، ۱۰۰ تا ۱۲۵ mg/dL پیش‌دیابت و ۱۲۶ mg/dL یا بیشتر در دو بار آزمایش به معنای دیابت است.
• هموگلوبین A1C (HbA1c): میانگین قند خون دو تا سه ماه گذشته را نشان می‌دهد. نتیجه کمتر از 7/5 % طبیعی، 7/5 تا 4/6 % پیش‌دیابت و 5/6 % یا بیشتر در دو آزمایش نشان‌دهنده دیابت است.
• تست تحمل گلوکز خوراکی (OGTT): قند خون ۲ ساعت بعد از نوشیدن محلول گلوکز اندازه‌گیری می‌شود. نتیجه کمتر از ۱۴۰ mg/dL طبیعی، ۱۴۰–۱۹۹ mg/dL پیش‌دیابت و ۲۰۰ mg/dL یا بیشتر به‌معنای دیابت است.
• قند خون تصادفی: اگر در صورت وجود علائم دیابت (مثلاً تشنگی و پرادراری شدید)، یک نوبت قند خون تصادفی ۲۰۰ mg/dL یا بیشتر باشد، دیابت در فرد تشخیص داده می‌شود.

برای تأیید تشخیص، معمولاً دو آزمایش در روزهای متفاوت لازم است. اگ رعلائم بیماری در فرد وجود داشته باشد، ممکن است یک نوبت آزمایش هم برای تایید تشخیص کافی باشد.

روش‌های درمان و مدیریت

۱. انسولین و داروهای خوراکی

• دیابت نوع ۱: بیماران باید روزانه انسولین تزریق کنند؛ ممکن است از چند نوع انسولین (سریع، متوسط یا طولانی اثر) استفاده شود تا قند خون پایدار بماند. در کنار مصرف انسولین، شمارش کربوهیدرات و اندازه‌گیری مداوم قند خون ضروری است.
• دیابت نوع ۲: درمان از تغییر سبک زندگی شروع می‌شود. در صورت کافی نبودن، پزشک داروهای مناسب برای شرایط فرد  را تجویز می‌کند تا قند خون را کنترل نماید. دسته‌های دارویی متفاوتی در درمان دیابت نوع 2 مورد استفاده قرار می‌گیرند مثل: بی‌گوانیدها (متفورمین) سولفونیل‌اوره‌ها (گلی‌بن‌کلامید و گلی‌کلازید)، مهارکننده‌های DPP-4 (لیناگلیپتین)، مهارکننده‌های SGLT2 (امپاگلیفلوزین)، آگونیست‌های گیرنده GLP-1 (لیراگلوتاید و سماگلوتاید) و آگونیست‌های دوگانه گیرنده GLP-1 و GIP. هرکدام از این دسته‌های دارویی مزایای خاص خود را دارند. در مراحل پیشرفته یا در زمان بارداری و جراحی، ممکن است نیاز به تزریق انسولین ایجاد شود.

۲. اصلاح سبک زندگی

• رژیم غذایی سالم: مصرف سبزیجات، میوه‌های کم‌قند، غلات کامل و پروتئین‌های کم‌چربی؛ محدود کردن قندها و چربی‌های اشباع توصیه می‌شود. کنترل اندازه وعده‌ها و کالری مصرفی و پرهیز از غذاهای فراوری‌شده نیز اهمیت دارد.
• فعالیت بدنی مناسب و کنترل وزن: کاهش تنها 5 تا 10% از وزن بدن، می‌تواند خطر تبدیل پیش‌دیابت به دیابت را به صورت چشمگیری کاهش و قند خون را بهبود ‌دهد. حداقل ۱۵۰ دقیقه ورزش هوازی و دو جلسه تمرین مقاومتی در هفته توصیه می‌شود.
• قطع سیگار و کاهش مصرف الکل: سیگار خطر رخداد عوارض قلبی و عروقی را در مبتلایان به دیابت تشدید می‌کند. ترک سیگار و مصرف محدود الکل ضروری است.
• مدیریت استرس و مراقبت از پاها: کنترل استرس با تکنیک‌های آرام‌سازی و حفاظت از پاها و بررسی روزانه آن‌ها برای پیشگیری از زخم پای دیابتی اهمیت دارد.

۳. جراحی چاقی (باریاتریک)

برای افراد دارای دیابت نوع ۲ همراه با چاقی ( شاخص توده بدنی بیش از ۳0)، جراحی چاقی ممکن است کاهش وزن زیادی ایجاد نموده و به کنترل دیابت کمک کند. این روش عوارضی دارد و تصمیم‌گیری در مورد انجام آن، باید پس از بررسی دقیق و مشورت با پزشک معالج صورت گیرد.

کارهایی که امروز می‌توانید انجام دهید

• قند خون خود را پایش کنید: اگر در معرض خطر ابتلا به دیابت هستید یا علائم مربوط به این بیماری را دارید، آزمایش قند خون بدهید. اگر دیابت دارید، نحوه استفاده از گلوکومتر (دستگاه اندازه‌گیری قند خون) را یاد بگیرید.
• از همین امروز تغذیه‌تان را اصلاح کنید: نوشیدنی‌های شیرین را حذف کنید و به جای آن آب بنوشید. مصرف کربوهیدرات خود را کنترل کنید و از مواد غذایی دارای فیبر زیاد مثل سبزیجات بیشتر استفاده نمایید.
• تحرک بیشتری داشته باشید: هر روز ۱۵–۳۰ دقیقه پیاده‌روی سریع یا ورزش سبک انجام دهید. در صورت امکان به جای آسانسور از پله استفاده کنید. زمان نشستن خود را کاهش دهید.
• سیگار نکشید و مصرف الکل را محدود کنید: این عادات می‌توانند کنترل دیابت را دشوار کنند و خطر عوارض را افزایش دهند.
• از حمایت اطرافیان بهره بگیرید: درباره دیابت با خانواده صحبت کنید. همراه داشتن یک دوست یا عضو خانواده در مسیر تغییر سبک زندگی انگیزه‌بخش است.

باورهای نادرست رایج

1. دیابت یعنی ناتوانی و کوتاهی عمر

واقعیت: اگر روند درمانی به خوبی دنبال و قند خون کنترل شود، افراد دیابتی می‌توانند زندگی طولانی و سالم داشته باشند.

2. دیابت نوع ۲ بی‌خطر یا خفیف است

واقعیت: هر دو نوع دیابت در صورت کنترل نامناسب، عوارض جدی مانند نابینایی، آسیب کلیه و بیماری قلبی به‌دنبال دارند.

3. فقط مصرف خوراکی‌های شیرین باعث دیابت نوع 2 می‌شوند

واقعیت: چاقی و سبک زندگی کم‌تحرک عامل اصلی دیابت نوع ۲ هستند. خوردن قند زیاد می‌تواند با افزایش وزن خطر ابتلا به این بیماری را بالا ببرد، اما دیابت عوامل متعددی دارد.

پرسش‌های پرتکرار

سوال ۱: آیا دیابت قابل درمان است؟

درمان قطعی برای دیابت وجود ندارد، اما مدیریت کامل آن امکان‌پذیر است. با رژیم غذایی صحیح، ورزش و مصرف منظم دارو، می‌توان قند خون را کنترل و از عوارض بیماری جلوگیری کرد.

سوال ۲: تفاوت دیابت نوع ۱ و نوع ۲ چیست؟

دیابت نوع ۱ به دلیل تخریب سلول‌های تولیدکننده انسولین است و معمولاً در سنین پایین بروز می‌کند؛ بیماران از ابتدا به انسولین نیاز دارند. دیابت نوع ۲ در اثر مقاومت به انسولین رخ می‌دهد. بیشتر در بزرگ‌سالان و افراد دارای اضافه‌وزن دیده می‌شود و می‌تواند با تغییر سبک زندگی و مصرف دارو کنترل شود. هر دو نوع نیاز به درمان و پیگیری مادام‌العمر دارند.

سوال ۳: چگونه می‌توان از دیابت پیشگیری کرد؟

برای پیشگیری از دیابت نوع ۲، مهم‌ترین کار حفظ رژیم غذایی سالم، کنترل وزن و انجام فعالیت بدنی منظم است. کاهش 5 تا 10 درصدی وزن می‌تواند خطر بروز دیابت را به‌طور چشمگیری کاهش دهد. رژیم غذایی سرشار از فیبر، محدود کردن قندهای افزوده و ساده، ترک سیگار و پایش منظم نیز نقش مهمی دارند.

سوال ۴: آیا افراد دیابتی می‌توانند شیرینی بخورند؟

مصرف شیرینی باید محدود و در چارچوب برنامه غذایی تنظیم‌شده باشد. مهم این است که مقدار کل کربوهیدرات مصرفی در طول روز کنترل و در وعده‌های کوچک توزیع شود. مصرف گاه‌به‌گاه شیرینی، در صورتی که بقیه کربوهیدرات‌ها کاهش یابد و موجب عدم کنترل قند خون نشود، می‌تواند قابل‌قبول باشد.

جمع‌بندی

دیابت بیماری شایعی است، اما با تشخیص زودهنگام و مدیریت صحیح، می‌توان از بسیاری از عوارض آن جلوگیری کرد. اصلاح سبک زندگی راه‌ اصلی پیشگری و کنترل بیماری دیابت است. اگر در معرض خطر هستید یا اخیراً دیابت در شما تشخیص داده شده است، به توصیه‌های پزشک عمل کنید، آگاهانه غذا بخورید، فعال باشید و مراقب سلامت روان خود باشید. با این اقدامات، می‌توانید زندگی سالم و طولانی داشته باشید و دیابت را تحت کنترل نگه دارید.

توجه: این مقاله برای آگاهی‌رسانی تهیه شده است و جایگزین توصیه‌های پزشک نیست. در صورت مشاهده علائم یا داشتن سؤال در مورد دیابت، حتماً به پزشک مراجعه کنید.

منابع

1. WHO, 2023 – برگه اطلاعات دیابت. تعریف و اثرات قند خون بالاwho.int.
2. WHO, 2023 – انواع دیابت و علل آن. توضیح نوع ۱، نوع ۲ و دیابت بارداریwho.int.
3. WHO/IDF –  آمار جهانی دیابت. افزایش شیوع و درصد افراد بدون تشخیصwho.int.
4. Diabetologia, 2022 – چاقی و افزایش خطر دیابت نوع2. نشان می‌دهد چاقی خطر را چند برابر می‌کندdiabetologia-journal.org.
5. Cleveland Clinic – Fasting Blood Sugar Test. آستانه‌های قند خون ناشتاmy.clevelandclinic.org.
6. NIDDK – Diabetes Tests. معیارهای A1c و OGTT برای تشخیص و پیش‌دیابتniddk.nih.govniddk.nih.gov.
7. MedlinePlus – Diabetic Ketoacidosis. علائم و خطرات کتواسیدوز دیابتیmedlineplus.govmedlineplus.gov.
8. Mayo Clinic – Hypoglycemia. علائم هیپوگلیسمی شدیدmayoclinic.org.

آخرین بازبینی علمی: 5 شهریور 1404