دیابت یا قند خون بالا به‌عنوان شایع‌ترین اختلال متابولیکی در جهان میلیون‌ها نفر را درگیر کرده است. براساس آمار سازمان جهانی بهداشت، بیش از 420 میلیون نفر در سراسر جهان با این بیماری دست و پنجه نرم می‌کنند. در ایران نیز شیوع دیابت رو به افزایش است و کنترل قند خون نه‌تنها برای افراد مبتلا به دیابت حیاتی است، بلکه در جلوگیری از ابتلا در افراد مستعد دیابت نیز نقش بسزایی دارد. در این مقاله، به بررسی روش‌های مؤثر کنترل قند خون، دلایل اهمیت این کنترل و نکات کلیدی برای مدیریت بهتر این بیماری می‌پردازیم.

چرا کنترل قند خون ضروری است؟

مدیریت قند خون مهم‌ترین گام در پیشگیری از بروز عوارض جدی دیابت محسوب می‌شود. مطالعات گسترده‌ای نظیر پژوهش DCCT در دیابت نوع 1 و مطالعه UKPDS در دیابت نوع 2 به‌وضوح نشان داده‌اند که کنترل دقیق قند خون می‌تواند به‌طور چشمگیری خطر بروز عوارض را کاهش دهد. عدم کنترل مناسب قند خون ممکن است طیف وسیعی از مشکلات سلامتی را به‌دنبال داشته باشد.

این مشکلات شامل بیماری های قلبی عروقی، چشمی، کلیوی و .. هستند.

بیماری‌های قلبی‌عروقی یکی از شایع‌ترین و خطرناک‌ترین عوارض دیابت هستند، به‌طوری‌که خطر مرگ ناشی از بیماری‌های قلبی در افراد مبتلا به دیابت 2 تا 3 برابر بیشتر از افراد غیردیابتی است. آسیب کلیوی یا نفروپاتی دیابتی نیز ممکن است به نارسایی کلیه منجر شود و حدود 30 تا 40 درصد از بیماران مبتلا به دیابت در طول زندگی خود با این عارضه مواجه می‌شوند.

آسیب چشمی یا رتینوپاتی دیابتی از علل اصلی نابینایی در بزرگ‌سالان به‌شمار می‌رود. علاوه‌بر این، آسیب عصبی یا نوروپاتی دیابتی ممکن است باعث بی‌حسی، درد طاقت‌فرسا، سوزش آزاردهنده و ضعف در اندام‌ها شود. دیابت کنترل‌نشده همچنین خطر سکته مغزی، مشکلات پوستی و افزایش احتمال ابتلا به عفونت‌های مختلف را به‌همراه دارد و بار اقتصادی و اجتماعی قابل توجهی را بر فرد و جامعه وارد می‌کند.

اما نگران نباشید! با راهکارهایی که در این مقاله به شما معرفی می‌کنیم می‌توانید به طور مفیدی قند خون خودتان را کنترل کنید، از بروز عوارض دیابت جلوگیری کنید و با وجود ابتلا به دیابت زندگی سالمی داشته باشید.

برای دستیابی به این موارد در ابتدا لازم است با شاخص‌های کلیدی مرتبط با قند خون آشنا شویم:

شاخص‌های کلیدی کنترل قند خون

برای مدیریت مؤثر قند خون، آشنایی با سه شاخص اصلی زیر ضروری است:

قند خون ناشتا (FBS)

قند خون ناشتا که پس از حداقل 8 ساعت ناشتایی اندازه‌گیری می‌شود، یکی از مهم‌ترین معیارها برای تشخیص دیابت است. محدوده طبیعی آن بین 70 تا 100 میلی‌گرم در دسی‌لیتر در نظر گرفته می‌شود. اگر این میزان بین 100 تا 125 میلی‌گرم در دسی‌لیتر باشد، فرد در مرحله پیش‌دیابت قرار دارد و قند خون ناشتای 126 میلی‌گرم در دسی‌لیتر یا بیشتر، تشخیص دیابت را مطرح می‌کند.

قند خون دو ساعت پس از غذا

این شاخص نشان می‌دهد بدن چگونه به افزایش قند خون پس از صرف غذا واکنش نشان می‌دهد. در افراد سالم، قند خون دو ساعت پس از غذا باید کمتر از 140 میلی‌گرم در دسی‌لیتر باشد. اگر این مقدار بین 140 تا 199 میلی‌گرم در دسی‌لیتر باشد، فرد در محدوده پیش‌دیابت قرار می‌گیرد و اگر به 200 میلی‌گرم در دسی‌لیتر یا بیشتر برسد، نشانه دیابت است.

هموگلوبین A1C

هموگلوبین A1C میانگین سطح قند خون شما را طی 2 تا 3 ماه گذشته نشان می‌دهد. این شاخص ابزاری ارزشمند برای ارزیابی کنترل طولانی‌مدت قند خون به‌شمار می‌رود. مقدار طبیعی A1C کمتر از 7/5 درصد است. مقادیر بین 7/5 تا 4/6 درصد نشان‌دهنده پیش‌دیابت است و 5/6 درصد یا بیشتر تشخیص دیابت را تأیید می‌کند.

برای کنترل قند خون چه باید کرد؟

تغذیه هوشمندانه

تغذیه مناسب سنگ بنای مدیریت قند خون به‌شمار می‌رود. انتخاب کربوهیدرات‌های پیچیده مانند برنج قهوه‌ای و نان سبوس‌دار به‌جای کربوهیدرات‌های ساده به آزادسازی تدریجی قند در خون کمک می‌کند. همچنین، کنترل حجم وعده‌های غذایی و تقسیم غذا به وعده‌های کوچک‌تر و متعدد، نقش مهمی در تنظیم بهتر قند خون دارد.

افزایش مصرف فیبر از طریق گنجاندن میوه‌ها، سبزیجات و حبوبات در یک رژیم غذایی متعادل سرعت جذب قند را به‌طور مؤثری کاهش می‌دهد. استفاده از پروتئین‌های سالم مانند ماهی، مرغ بدون پوست و لبنیات کم‌چرب و همچنین چربی‌های سالم موجود در آووکادو، روغن زیتون و مغزها، در کنار کاهش مصرف قند و شیرینی‌ها به کنترل مطلوب قند خون کمک شایانی می‌کند.

انتخاب غذاهای با شاخص گلایسمیک پایین نیز استراتژی هوشمندانه‌ای برای جلوگیری از افزایش ناگهانی قند خون است. غذاهایی مانند عدس، لوبیا، جو و سیب شاخص گلایسمیک پایینی دارند و انتخاب‌های مناسب‌تری برای افراد مبتلا به دیابت به‌شمار می‌روند.

فعالیت بدنی منظم

فعالیت بدنی منظم یکی از برترین ابزارها برای کنترل قند خون است. طبق توصیه‌ انجمن دیابت آمریکا، افراد مبتلا به دیابت باید حداقل 150 دقیقه ورزش با شدت متوسط مانند پیاده‌روی تند، دوچرخه‌سواری یا شنا را در طول هفته انجام دهند. این میزان فعالیت می‌تواند به 3 تا 5 روز در هفته تقسیم شود. برای افراد با محدودیت‌های حرکتی، ورزش‌های سبک‌تر مانند یوگا یا پیاده‌روی‌های کوتاه نیز مفید است.

تمرینات مقاومتی که 2 تا 3 بار در هفته انجام می‌شوند، به بهبود حساسیت بدن به انسولین و کنترل بهتر قند خون کمک می‌کنند. کاهش زمان نشستن و افزایش تحرک روزانه، حتی با انجام فعالیت‌های ساده‌ای مانند پیاده‌روی کوتاه‌مدت پس از صرف وعده‌های غذایی، می‌تواند تأثیرات مثبتی بر سطح قند خون داشته باشد.

ورزش کردن پس از غذا به کاهش قند خون پس از صرف غذا (پساپراندیال) کمک می‌کند. در افراد مبتلا به دیابت، پایش قند خون قبل و بعد از ورزش برای پیشگیری از افت شدید قند خون (هایپوگلایسمی) امری ضروری است.

مدیریت وزن ایدئال

چاقی و اضافه‌وزن از عوامل اصلی مقاومت بدن به انسولین محسوب می‌شود. مطالعات متعدد نشان داده‌اند حتی کاهش وزن به میزان 5 تا 10 درصد از وزن اولیه ممکن است حساسیت به انسولین را به‌طور قابل توجهی افزایش دهد. تمرکز بر کاهش چربی‌های ناحیه شکم که ارتباط مستقیمی با مقاومت به انسولین دارد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

برای مدیریت مؤثر وزن باید از رژیم‌های غذایی سخت و غیرقابل تحمل اجتناب و بر ایجاد تغییرات پایدار در سبک زندگی تمرکز کرد. این تغییرات شامل اصلاح تدریجی عادات غذایی، افزایش سطح فعالیت بدنی و تغییر رفتارهای مرتبط با تغذیه است.

مدیریت استرس

استرس مزمن می‌تواند با افزایش ترشح هورمون‌های استرس مانند کورتیزول و آدرنالین، باعث افزایش سطح قند خون شود. خوشبختانه، تکنیک‌های مختلفی برای کاهش استرس وجود دارد که از میان آن‌ها می‌توان به تنفس عمیق، انجام مراقبه و یوگا اشاره کرد.

انجام تفریحات سالم مانند گوش دادن به موسیقی آرامش‌بخش، مطالعه کتاب‌های مورد علاقه یا پیاده‌روی در طبیعت نیز می‌تواند به کاهش سطح استرس کمک کند. علاوه‌بر این، داشتن خواب کافی (7 تا 9 ساعت در شب) نقشی حیاتی در تنظیم هورمون‌ها و کنترل قند خون ایفا می‌کند. تمرینات ریلکسیشن عضلانی نیز می‌توانند به کاهش تنش‌های جسمی و روانی کمک کند.

پایش منظم قند خون

برای افراد مبتلا به دیابت پایش منظم قند خون اهمیت بسزایی دارد. استفاده از گلوکومتر خانگی این امکان را فراهم می‌کند که بیماران بتوانند سطح قند خون خود را در زمان‌های مختلف روز اندازه‌گیری کنند. ثبت دقیق نتایج و بررسی روند تغییرات قند خون می‌تواند به شناسایی الگوهای خاص و عوامل مؤثر بر افزایش یا کاهش قند خون کمک کند.

اندازه‌گیری قند خون در زمان‌های مختلف روز، ازجمله در حالت ناشتا، قبل از صرف وعده‌های غذایی و 2 ساعت پس از غذا، تصویر جامع‌تری از وضعیت کنترل قند خون را ارائه می‌دهد. این اطلاعات ارزشمند به پزشک معالج کمک می‌کند تا برنامه درمانی را به‌طور مؤثرتری تنظیم کند.

دارودرمانی تحت نظر پزشک

درصورتی‌که تغییر سبک زندگی به‌تنهایی برای کنترل قند خون کافی نباشد، دارودرمانی ضروری خواهد بود. متفورمین معمولاً به‌عنوان اولین داروی تجویزی برای دیابت نوع 2 در نظر گرفته می‌شود که با کاهش تولید گلوکز در کبد و افزایش حساسیت بدن به انسولین عمل می‌کند. سولفونیل‌اوره‌ها دسته‌ای دیگر از داروها هستند که ترشح انسولین از پانکراس را تحریک می‌کنند.

مهارکننده‌های SGLT2 گروه نسبتاً جدیدی از داروها هستند که با کاهش بازجذب گلوکز در کلیه‌ها، دفع گلوکز از طریق ادرار را افزایش می‌دهند. آگونیست‌های گیرنده GLP-1مانند سماگلوتاید و لیراگلوتاید با ایجاد تأخیر در تخلیه معده و افزایش ترشح انسولین، به کنترل قند خون کمک به‌سزایی می‌کنند.

دسته دارویی جدید GLP-1/GIP RA با مکانیسم اثر دوگانه خود تاثیر شگرفی در کنترل قند خون در افراد مبتلا به دیابت و کاهش وزن در افراد مبتلا به چاقی و اضافه وزن دارد. شایان ذکر است داروی تیرزپاتاید از این دسته دارویی (که از انواع آمپول لاغری نیز به شمار می رود) به تازگی در ایران توسط شرکت دارویی سیناژن با نام تجاری اسپارتینا تولید شده است.

مهارکننده‌های DPP-4 با افزایش سطح هورمون‌های روده‌ای که ترشح انسولین را تحریک می‌کنند، عمل می‌نمایند.

 در نهایت، انسولین برای افرادی تجویز می‌شود که پانکراس آن‌ها قادر به تولید انسولین کافی نیست که شامل تمام بیماران مبتلا به دیابت نوع 1 و برخی از بیماران مبتلا به دیابت نوع 2 می‌شود. نکته مهم این است که انتخاب نوع دارو و دوز آن کاملاً به شرایط فردی بیمار بستگی دارد و باید حتماً تحت نظر پزشک انجام شود.

راهبردهای روزانه برای کنترل بهتر قند خون

داشتن وعده‌های غذایی منظم به تنظیم بهتر قند خون کمک می‌کند. سعی کنید هر روز در ساعات مشخصی غذا میل کنید و از حذف وعده‌های غذایی خودداری نمایید. نوشیدن آب کافی (حداقل 8 لیوان در روز) به تنظیم قند خون و دفع سموم از بدن کمک می‌کند.

برخی مطالعات نشان داده‌اند که ادویه‌هایی مانند دارچین، زردچوبه و زنجبیل ممکن است به بهبود حساسیت به انسولین کمک کنند، اما مصرف آن‌ها باید در حد اعتدال باشد. کاهش مصرف نوشیدنی‌های الکلی و ترک سیگار نیز برای کنترل بهتر قند خون و کاهش خطر بروز عوارض دیابت اکیداً توصیه می‌شود.

انجام معاینات منظم چشم، کلیه، پا و قلب برای تشخیص زودهنگام و درمان به‌موقع عوارض احتمالی دیابت ضروری است. افراد مبتلا به دیابت باید حداقل سالی یک بار به چشم‌پزشک مراجعه کنند، آزمایش‌های کلیوی را انجام دهند، پاهای خود را معاینه کنند و سلامت قلب خود را مورد بررسی قرار دهند.

نکات حیاتی برای شرایط خاص

مدیریت هایپوگلایسمی (افت قند خون)

هایپوگلایسمی یا افت قند خون به وضعیتی اطلاق می‌شود که سطح قند خون به کمتر از 70 میلی‌گرم در دسی‌لیتر می‌رسد. علائم آن ممکن است شامل لرزش بدن، تعریق غیرعادی، تپش قلب، احساس گرسنگی شدید، سردرد و تاری دید باشد. درصورت بروز این علائم باید فوراً 15 تا 20 گرم کربوهیدرات سریع‌الجذب مانند آب‌میوه (غیر رژیمی)، قند یا عسل مصرف کنید.

پس از گذشت 15 دقیقه، باید مجدداً سطح قند خون خود را اندازه‌گیری کنید و درصورت تداوم علائم، یک بار دیگر 15 تا 20 گرم کربوهیدرات مصرف نمایید. پس از رفع علائم افت قند خون، مصرف یک میان‌وعده حاوی پروتئین و کربوهیدرات پیچیده مانند یک تکه نان با پنیر کم‌چرب یا شیر و بیسکویت سبوس‌دار توصیه می‌شود تا از افت مجدد قند خون جلوگیری شود.

مدیریت هایپرگلایسمی شدید (افزایش شدید قند خون)

هایپرگلایسمی شدید به وضعیتی گفته می‌شود که سطح قند خون به بیشتر از 250 میلی‌گرم در دسی‌لیتر می‌رسد. علائم آن می‌تواند شامل تشنگی بیش از حد، دفع مکرر ادرار، احساس خستگی مفرط، تاری دید و سردرد باشد. درصورت مشاهده این علائم، باید به میزان کافی آب بنوشید، سطح قند خون خود را اندازه‌گیری کنید و درصورت تجویز پزشک، انسولین تزریق نمایید

اگر علائم همچنان ادامه داشتند یا سطح قند خون همچنان بالا باقی ماند، باید فوراً با پزشک خود تماس بگیرید. افزایش شدید و مداوم قند خون ممکن است منجر به عوارض حاد دیابت مانند کتواسیدوز دیابتی یا سندرم هایپراسمولار هایپرگلایسمیک شود که هر دو وضعیت‌های اورژانسی و بسیار خطرناکی هستند و به مداخله فوری پزشکی نیاز دارند.

جمع‌بندی

کنترل قند خون فرایندی مستمر و نیازمند تعهد به ایجاد تغییرات مثبت در سبک زندگی و پیروی دقیق از توصیه‌های پزشکی است. ترکیب هوشمندانه تغذیه مناسب، انجام فعالیت بدنی منظم، مدیریت وزن، کاهش استرس و استفاده از داروها زیر نظر پزشک می‌تواند به حفظ سطح قند خون در محدوده طبیعی و پیشگیری از بروز عوارض ناخوشایند دیابت کمک کند.

به یاد داشته باشید که هر فرد نیازها و شرایط منحصربه فرد خود را دارد؛ بنابراین، برنامه مدیریت قند خون باید به‌طور خاص و متناسب با وضعیت شخصی هر بیمار تنظیم شود. مشاوره مستمر با تیم درمانی متخصص شامل پزشک، متخصص تغذیه و سایر کادر درمان کلید اصلی موفقیت در مسیر کنترل قند خون و داشتن یک زندگی سالم و پربار با وجود دیابت است.