دیابت نوع 2 شایع‌ترین نوع دیابت در جهان است و حدود 90 درصد از تمام موارد ابتلا را شامل می‌شود. طبق آمار سازمان جهانی بهداشت، بیش از 800 میلیون نفر در سراسر جهان با دیابت زندگی می‌کنند که بیشتر آن‌ها دیابت نوع 2 دارند. این بیماری مزمن در دهه‌های اخیر با افزایش نگران‌کننده‌ای روبه‌رو بوده است.
دیابت نوع دو چیست؟
دیابت نوع 2 یک اختلال متابولیک مزمن است که با دو مشکل اصلی مشخص می‌شود: مقاومت به انسولین (زمانی که سلول‌های بدن به‌درستی به انسولین پاسخ نمی‌دهند) و کاهش تدریجی تولید انسولین توسط سلول‌های بتای پانکراس (غده لوزالمعده). انسولین هورمونی است که به سلول‌های بدن اجازه می‌دهد از گلوکز (قند) خون به‌عنوان منبع انرژی استفاده کنند. در دیابت نوع 2، یا بدن به‌درستی به انسولین پاسخ نمی‌دهد یا به اندازه کافی انسولین تولید نمی‌کند.
برخلاف دیابت نوع 1 که یک بیماری خودایمنی است، دیابت نوع 2 معمولاً به‌تدریج طی چندین سال ایجاد می‌شود و اغلب با چاقی، کم‌تحرکی و تغذیه نامناسب مرتبط است. این بیماری که قبلاً «دیابت بزرگ‌سالان» نامیده می‌شد، اکنون در کودکان و نوجوانان نیز به‌طور فزاینده‌ای شایع شده است.
مکانیسم‌های ایجاد دیابت نوع 2
برای درک بهتر چگونگی بروز دیابت نوع دو، به مکانیسم‌های آن نگاهی می‌اندازیم:
مقاومت به انسولین: سلول‌های بدن (به‌ویژه در کبد، عضلات و بافت چربی) به‌درستی به انسولین پاسخ نمی‌دهند و نمی‌توانند به‌طور مؤثر از گلوکز خون استفاده کنند.
اختلال در ترشح انسولین: با گذشت زمان، پانکراس توانایی خود را برای تولید انسولین کافی در پاسخ به افزایش قند خون از دست می‌دهد.
افزایش تولید گلوکز کبدی: در دیابت نوع 2، کبد به تولید گلوکز ادامه می‌دهد؛ حتی زمانی که سطح قند خون بالاست و نیازی به آن نیست.
التهاب مزمن خفیف: بافت چربی، به‌ویژه چربی احشایی (چربی اطراف اندام‌های داخلی)، سیتوکین‌های التهابی تولید می‌کند که به مقاومت به انسولین کمک می‌کند.
علائم دیابت نوع 2
این اختلالات در نهایت منجر به بروز علائمی می‌شوند که ممکن است در ابتدا خفیف باشند و پس از چندین سال آشکار شوند. بسیاری از افراد ممکن است برای سال‌ها بدون علامت باشند.
علائم شایع دیابت نوع 2
پرادراری (تکرر ادرار): افزایش قند خون باعث می‌شود کلیه‌ها نتوانند تمام گلوکز را بازجذب کنند. در نتیجه حجم ادرار افزایش می‌یابد.
پرنوشی (تشنگی بیش از حد): به‌دلیل از دست دادن مایعات بدن از طریق ادرار
پرخوری (گرسنگی زیاد): با وجود سطح بالای قند خون، سلول‌ها نمی‌توانند از آن به‌عنوان انرژی استفاده کنند. در نتیجه بدن سیگنال گرسنگی می‌فرستد.
خستگی: کمبود انرژی در سلول‌ها منجر به احساس خستگی می‌شود.
تاری دید: سطح بالای قند خون ممکن است عدسی چشم را تحت تأثیر قرار دهد و باعث تاری دید شود.
عفونت‌های مکرر: قند خون بالا عملکرد سیستم ایمنی را تضعیف می‌کند و خطر عفونت‌ها را، به‌خصوص در پوست و دستگاه ادراری، افزایش می‌دهد.
بهبود کند زخم‌ها: به‌دلیل گردش خون ضعیف و آسیب عصبی که ممکن است بر اثر قند خون بالا رخ دهد.
سوزش، بی‌حسی یا گزگز در اندام‌ها: به‌دلیل آسیب عصبی (نوروپاتی دیابتی)
علائم دیابت نوع دو در سنین مختلف متفاوت است. در کودکان، پیشرفت بیماری سریع‌تر است، درحالی‌که در سالمندان، علائم ممکن است با نشانه‌های طبیعی پیری اشتباه گرفته شود.
عوامل خطر دیابت نوع 2
شناخت عواملی که خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ را افزایش می‌دهند، در پیشگیری و تشخیص زودهنگام نقش حیاتی دارد.
عوامل غیرقابل تغییر
سابقه خانوادگی و ژنتیک: داشتن والدین یا خواهر و برادر مبتلا به دیابت خطر را افزایش می‌دهد.
سن: خطر ابتلا به دیابت با افزایش سن، به‌ویژه پس از 45 سالگی، افزایش می‌یابد.
نژاد و قومیت: برخی گروه‌ها مانند آفریقایی-آمریکایی‌ها، اسپانیایی‌ها/لاتین‌ها و آسیایی‌ها در معرض خطر بیشتری هستند.
سابقه دیابت بارداری: زنانی که در بارداری دیابت داشته‌اند، خطر بیشتری برای ابتلا به دیابت نوع ۲ در آینده دارند.
سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS): این اختلال هورمونی با مقاومت به انسولین مرتبط است.
عوامل قابل تغییر
اضافه‌وزن و چاقی: به‌ویژه چاقی شکمی، یکی از قوی‌ترین عوامل خطر است.
کم‌تحرکی: فعالیت فیزیکی ناکافی خطر را افزایش می‌دهد.
رژیم غذایی ناسالم: رژیم‌های سرشار از کربوهیدرات‌های تصفیه‌شده، قندهای افزوده و چربی‌های اشباع.
پیش‌دیابت: وضعیتی که در آن قند خون بالاتر از محدوده طبیعی است، اما هنوز در محدوده دیابت نیست؛ این یک زنگ خطر جدی است.
استرس و اختلالات خواب: ممکن است تعادل هورمونی را مختل کند و منجر به افزایش قند خون شود.
مصرف سیگار: افراد سیگاری 30 تا40% بیشتر در معرض ابتلا به دیابت نوع دو هستند.
عوارض دیابت نوع 2
اگرچه دیابت نوع ۲ قابل کنترل است، اما قند خون بالا در طولانی‌مدت ممکن است منجر به عوارض جدی در سراسر بدن شود.
عوارض میکروواسکولار (آسیب به رگ‌های خونی کوچک)
رتینوپاتی دیابتی: آسیب به عروق خونی چشم که ممکن است منجر به کاهش بینایی و در موارد شدید، نابینایی شود.
نفروپاتی دیابتی: آسیب به رگ‌های خونی کلیه‌ها که ممکن است عملکرد کلیه را مختل کند و به نارسایی کلیه منجر شود.
نوروپاتی دیابتی: آسیب به اعصاب بدن که باعث درد، بی‌حسی، گزگز یا ضعف، به خصوص در دست‌ها و پاها می‌شود.
عوارض ماکروواسکولار (آسیب به رگ‌های خونی بزرگ)
بیماری‌های قلبی-عروقی: افزایش قابل توجه خطر حمله قلبی، سکته مغزی و بیماری عروق محیطی (کاهش خون‌رسانی به اندام‌ها)
سایر عوارض
پای دیابتی: ترکیبی از آسیب عصبی و گردش خون ضعیف در پاها که ممکن است منجر به زخم‌هایی شود که به‌کندی بهبود می‌یابند و در موارد شدید، نیاز به قطع عضو دارند.
عفونت‌ها: افزایش خطر عفونت‌های پوستی، ادراری و تنفسی
اختلالات شناختی: افزایش خطر زوال عقل و اختلالات حافظه
افسردگی: افراد مبتلا به دیابت دو برابر بیشتر در معرض افسردگی هستند.
تشخیص دیابت نوع 2
تشخیص زودهنگام دیابت نوع ۲ برای پیشگیری از عوارض، اهمیت بسیاری دارد و معمولاً با آزمایش‌های ساده خونی انجام می‌شود.
آزمایش قند خون ناشتا (FPG): قند خون ≥126 میلی‌گرم بر دسی‌لیتر (0/7 میلی‌مول بر لیتر) پس از حداقل 8 ساعت ناشتایی
آزمایش تحمل گلوکز خوراکی (OGTT): قند خون ≥200 میلی‌گرم بر دسی‌لیتر (1/11 میلی‌مول بر لیتر) دو ساعت پس از مصرف 75 گرم گلوکز.
هموگلوبین A1c (HbA1c) ≥5/6%: این آزمایش میانگین قند خون را در 2 تا 3 ماه گذشته نشان می‌دهد.
آزمایش قند خون تصادفی ≥200 میلی‌گرم بر دسی‌لیتر همراه با علائم کلاسیک دیابت
انجمن دیابت آمریکا توصیه می‌کند همه بزرگ‌سالان از سن 45 سالگی، به‌ویژه افراد دارای اضافه‌وزن، غربالگری شوند. افراد دارای یک یا چند عامل خطر باید زودتر غربالگری شوند.
درمان و کنترل دیابت نوع 2
خبر خوب این است که دیابت نوع ۲ با ترکیبی از تغییرات سبک زندگی و درمان دارویی قابل کنترل است و می‌توان از بروز یا پیشرفت عوارض آن جلوگیری کرد.
تغییرات سبک زندگی
رژیم غذایی اصولی: مصرف غذاهای غنی از میوه‌ها، سبزیجات، غلات کامل، پروتئین‌های کم‌چرب و محدود کردن قندهای افزوده، چربی‌های اشباع و غذاهای فراوری‌شده
فعالیت فیزیکی منظم: حداقل 150 دقیقه فعالیت هوازی متوسط در هفته (مانند پیاده‌روی سریع) و تمرینات قدرتی دو بار در هفته
کاهش وزن: حتی کاهش 5 تا10% از وزن بدن می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر کنترل قند خون و کاهش خطر عوارض داشته باشد.
مدیریت استرس: استفاده از تکنیک‌هایی مانند مدیتیشن، یوگا، تنفس عمیق یا وقت‌گذرانی در طبیعت
خواب کافی: 7 تا 9ساعت خواب باکیفیت شبانه
ترک سیگار: یکی از مهم‌ترین اقدامات برای کاهش خطر عوارض قلبی-عروقی و سایر عوارض دیابت
داروهای خوراکی
متفورمین: معمولاً اولین داروی تجویزی است که تولید گلوکز توسط کبد را کاهش می‌دهد و حساسیت به انسولین را بهبود می‌بخشد.
سولفونیل‌اوره‌ها: پانکراس را تحریک می‌کنند تا انسولین بیشتری ترشح کند.
مهارکننده‌های DPP-4: سطح هورمون‌های اینکرتین بدن را افزایش می‌دهند که به تنظیم قند خون کمک می‌کنند.
مهارکننده‌های SGLT-2: باعث دفع گلوکز اضافی از طریق ادرار می‌شوند و علاوه‌بر کنترل قند خون، مزایای قابل توجهی برای سلامت قلب و کلیه دارند.
تیازولیدین‌دیون‌ها: حساسیت سلول‌های بدن به انسولین را افزایش می‌دهند.
درمان‌های تزریقی
آگونیست‌های گیرنده GLP-1: مانند سماگلوتاید و لیراگلوتاید که با تأخیر در تخلیه معده، کاهش اشتها و افزایش ترشح انسولین، به کنترل قند خون و کاهش وزن کمک قابل توجهی می‌کنند.
دسته‌های دارویی جدیدتر مانند آگونیست‌های گیرنده GLP-1/GIP: که با مکانیسم اثر دوگانه خود، تأثیر شگرفی در کنترل قند خون و همچنین کاهش وزن در افراد مبتلا به چاقی و اضافه‌وزن دارند. شایان ذکر است داروی تیرزپاتاید از این دسته دارویی به‌تازگی در ایران توسط شرکت دارویی سیناژن با نام تجاری اسپارتینا تولید شده است.
انسولین: در دیابت نوع 2 پیشرفته یا زمانی که قند خون با سایر داروها کنترل نمی‌شود، ممکن است تزریق انسولین ضروری باشد.
پایش قند خون
اندازه‌گیری قند خون در خانه: با استفاده از گلوکومتر (دستگاه تست قند خون)
سیستم‌های پایش مداوم گلوکز (CGM): سطح قند خون در طول شبانه‌روز به‌صورت خودکار و مداوم اندازه‌گیری می‌شود.
آزمایش HbA1c: این آزمایش هر 3 تا 6 ماه برای ارزیابی میانگین کنترل قند خون در طولانی‌مدت انجام می‌شود.
مراقبت جامع
کنترل فشارخون: حفظ فشارخون کمتر از90 /140 میلی‌متر جیوه در اکثر بیماران برای کاهش خطر عوارض قلبی عروقی و کلیوی
مدیریت چربی خون: در خیلی از موارد با استفاده از استاتین‌ها برای کاهش خطر بیماری قلبی-عروقی
معاینات منظم چشم: حداقل سالی یک بار برای تشخیص زودهنگام رتینوپاتی دیابتی
مراقبت از پا: بررسی روزانه پاها توسط بیمار و معاینات منظم توسط پزشک برای پیشگیری و تشخیص زودهنگام زخم‌ها
بررسی عملکرد کلیه: انجام آزمایش‌های منظم برای تشخیص زودهنگام آسیب کلیوی
پیشرفت‌های اخیر در درمان دیابت نوع 2
علم پزشکی در زمینه درمان دیابت نوع ۲ پیوسته درحال پیشرفت است.
فناوری‌های جدید
پمپ‌های انسولین پیشرفته: دستگاه‌هایی برای تزریق مداوم و دقیق انسولین براساس نیاز بدن
سیستم‌های حلقه بسته (پانکراس مصنوعی): ترکیب سیستم پایش دائم قند خون (CGM) و پمپ انسولین که به‌طور خودکار دوز انسولین را براساس سطح قند خون تنظیم می‌کند.
اپلیکیشن‌های موبایل و ابزارهای دیجیتال: کمک به بیماران برای پایش قند خون، ثبت اطلاعات، پیگیری رژیم غذایی و فعالیت بدنی و دریافت راهنمایی.
روش‌های درمانی نوین
جراحی باریاتریک (جراحی چاقی): مانند بای‌پس معده و اسلیو که منجر به کنترل یا بهبود دیابت نوع ۲ در افراد چاق می‌شود.
داروهای جدیدتر: مانند آگونیست‌های GLP-1 (مانند سماگلوتاید) و آگونیست‌های دوگانه GIP/GLP-1 (مانند تیرزپاتاید) که نه‌تنها قند خون را کنترل می‌کنند، بلکه باعث کاهش وزن قابل توجهی نیز می‌شوند.
درمان‌های مبتنی بر سلول‌های بنیادی: با هدف بازیابی عملکرد سلول‌های تولیدکننده انسولین در پانکراس، تحقیقاتی درحال انجام است.
پیشگیری از دیابت نوع 2
اما بهترین رویکرد، پیشگیری از ابتلا به دیابت نوع ۲ است. برای افراد در معرض خطر، اقدامات زیر ممکن است بسیار مؤثر واقع شوند:
کاهش وزن: حتی کاهش 5 تا 7% از وزن بدن می‌تواند خطر ابتلا را بسیار کاهش دهد.
فعالیت فیزیکی منظم: حداقل 150 دقیقه فعالیت هوازی متوسط در هفته
رژیم غذایی سالم: تمرکز بر مصرف غذاهای کامل، غنی از فیبر و محدود کردن مصرف غذاهای فراوری‌شده، قندهای افزوده و چربی‌های ناسالم
ترک سیگار و محدود کردن مصرف الکل
غربالگری منظم: به‌ویژه برای افراد دارای عوامل خطر یا سابقه خانوادگی
زندگی با دیابت نوع 2
برای کسانی که با دیابت نوع ۲ زندگی می‌کنند، مدیریت روزمره و حمایت مناسب حیاتی است.
آموزش خودمدیریتی دیابت: یادگیری دقیق در مورد بیماری، نحوه پایش قند خون، مدیریت داروها، مقابله با قند خون پایین (هیپوگلیسمی) و بالا (هیپرگلیسمی)
حمایت روانی: دریافت مشاوره یا پیوستن به گروه‌های حمایتی برای مقابله با چالش‌های عاطفی زندگی با بیماری مزمن
مدیریت روزمره: برنامه‌ریزی وعده‌های غذایی، زمان‌بندی مصرف داروها، فعالیت بدنی منظم و توجه به مدیریت بیماری در شرایط خاص مانند سفر، بیماری یا روزه‌داری
نتیجه‌گیری
دیابت نوع 2 یک بیماری مزمن پیچیده است، اما با تشخیص زودهنگام، مدیریت مناسب و پیگیری منظم پزشکی، بیشتر افراد مبتلا می‌توانند زندگی فعال و سالمی داشته باشند. پیشرفت‌های مداوم در درمان و فناوری، چشم‌انداز بهبود کیفیت زندگی بیماران را روشن‌تر کرده است. همچنین، با افزایش آگاهی عمومی و تلاش‌های پیشگیرانه، امید است شاهد کاهش شیوع این بیماری در سال‌های آینده باشیم.
اگر علائم دیابت نوع 2 را تجربه می‌کنید یا عوامل خطر دارید، برای غربالگری و مشاوره به پزشک مراجعه کنید. تشخیص و مداخله زودهنگام، می‌تواند تفاوت چشمگیری در پیامدهای سلامت در بلندمدت ایجاد کند.